Kazerne Dossin deed onderzoek naar het lot van Joodse mannen uit Antwerpen die tijdens WOII dwangarbeid verrichtten in Frankrijk en hun families die achterbleven. ‘Left behind’ maakt weinig bekende verhalen over de vervolging van de Antwerpse Joden bekend via 3 interactieve kaarten en komt tot een opmerkelijke verklaring voor het hoge deportatiecijfer in Antwerpen.
Dit project startte met een vraag van de Britse Gaby Morris. Zij wou meer weten over haar familie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Vele familieleden, waaronder haar grootouders, tante en oom, werden vanuit België gedeporteerd naar Auschwitz-Birkenau. Gaby richtte zich tot Kazerne Dossin. De onderzoekers kwamen al gauw uit bij ‘Organisation Todt’.
Tussen 13 juni en 12 september 1942 werden meer dan 2.250 Joodse mannen vanuit België naar Noord-Frankrijk gedeporteerd om als dwangarbeider voor Organisation Todt (OT) te werken. Het Duitse bedrijf OT was verantwoordelijk voor grote bouwprojecten zoals de Atlantikwall, de verdedigingslinie van de nazi’s langs de Europese kust.
Van de Joodse mannen die hiervoor uit België werden weggevoerd, kwamen er minstens 1.625 uit Antwerpen, Gaby’s grootvader was één van hen. Left Behind is een project dat hun verhaal onder de aandacht brengt, net als dat van de families die ze in Antwerpen achterlieten.
Het onderzoeksteam maakte gebruik van micro-, macro- en ruimtelijke analysetechnieken en verwerkte persoonlijke verhalen, analyses van grote datasets en informatie over tijd en ruimte tot 3 interactieve kaarten. Via deze kaarten kan het brede publiek het verhaal van de getroffen joodse families ontdekken aan de hand van persoonlijke getuigenissen, documenten en beeld- en filmmateriaal.
De kaarten
Op de eerste kaart staan een aantal locaties die een rol spelen in deze geschiedenis.
Een tweede kaart toont het lot van de families die in Antwerpen achterbleven. Op basis van een onderzoeks-staal van 628 van de 1.625 Joodse dwangarbeiders van Organisation Todt uit Antwerpen toont deze kaart de impact van de rassenvervolging op 1.501 verwanten die onder hetzelfde dak leefden.
Via een derde reeks kaarten kan men de reisweg volgen van vijf families van Antwerpse Joden die als dwangarbeiders voor Organisation Todt werkten. Elk verhaal is anders, maar allemaal illustreren ze de gruwelijke impact van de dwangarbeid op deze gezinnen.
Belangrijke bevindingen en conclusies van het onderzoek
De dwangarbeiders konden brieven en postkaarten met hun familie uitwisselen en in sommige gevallen werd ook een klein loon aan hun familie in België uitbetaald. Op die manier ontstond een vals gevoel van veiligheid (dat het effectief over “tewerkstelling” ging wanneer met opgeroepen werd zich te melden), waardoor de arbeiders de werkkampen niet ontvluchtten en hun families op hun wettelijke adres in Antwerpen bleven. Dit had rampzalige gevolgen.
Volgens een statistische analyse van de onderzoekers bedroeg het deportatiepercentage voor:
- de Antwerpse arbeiders van Organisation Todt 84,82%
- hun verwanten 73,52%.
Ter vergelijking, dit percentage bedroeg:
- voor alle Antwerpse Joden samen 56,03%
- voor de volledige Joodse bevolking in België 45 à 50%
De onderzoeksresultaten geven aan dat de slavenarbeid van Joodse mannen uit Antwerpen voor Organisation Todt en de impact ervan op hun eigen lot en dat van hun families een belangrijk element is in de verklaring van het deportatiecijfer voor Antwerpen. Dat is namelijk veel hoger dan dat van andere grote Belgische steden en dan het cijfer voor België in het algemeen.
Het team van Kazerne Dossin verwacht dat het in kaart brengen van data met betrekking tot tijd en locatie een steeds belangrijkere rol zal spelen en zal bijdragen tot diepgaande academische analyses.
De volledige gegevens over het lot van de Joodse bevolking en hun vervolging gaan we mogelijks nooit helemaal kunnen reconstrueren, maar deze analyse geeft alvast meer inzicht in de gebeurtenissen, wat zich afspeelde in Antwerpen in deze jaren van vervolging en deportatie en welke aspecten een rol speelden in de overlevingskansen van zoveel onschuldige slachtoffers.
Veerle Vanden Daelen
Dat is belangrijk, niet alleen voor de nagedachtenis aan de slachtoffers en voor de overlevenden en hun nabestaanden, maar ook voor onze ganse samenleving. Want die plicht hebben we als samenleving: herinneren, stilstaan bij en leren over deze feiten om blijvend te leren kritisch denken en handelen, en zo te streven naar een wereld met respect voor de rechten van ieder mens.
Met dank aan:
Gaby & Howard Morris voor de inspiratie en sponsoring
Stad Antwerpen voor alle steun en de interactieve kaarten
European Holocaust Research Infrastructure
En vele anderen